Żałoba dotyka każdego z nas

O ile nie każdy z nas przechodzi w życiu przez obsesje, bezrobocie, alkoholizm czy osamotnienie, o tyle problem śmierci i utraty dotyczy wszystkich. Różnica polega jedynie na sposobie, w jaki będziemy radzili sobie z tym, gdy się wydarzy, i z wiedzą o tym (a chcąc nie chcąc mamy tę wiedzę), że prędzej czy później temat ten w jakiś sposób zacznie dotykać i nas bezpośrednio.

Zaprzeczanie sposobem radzenia sobie

Najprostszym i najbardziej chyba naturalnym sposobem radzenia sobie ze śmiercią jest zaprzeczenie. Nie chcemy myśleć o śmierci. Nie chcemy jej widzieć, ani o niej rozmawiać. Nie chcemy też myśleć o nieuchronnej konieczności tracenia osób i rzeczy, z którymi czujemy się związani. Tak więc zaprzeczenie jest pierwszą metodą obrony.

Przypowieść pierwsza – jak odwołać utratę

Entuzjaści dalekowschodnich religii lubią w tym miejscu porównywać dwie troszkę podobne historie. Pierwsza jest o wskrzeszeniu i znamy ją wszyscy. Ktoś umiera, ale może zostać wskrzeszony, bo osoby, które go kochały, bardzo mocno w to wierzą. Tak więc składają prośby i umarły zostaje ożywiony. Utrata jest odwołana. Wniosek jest prosty – jeśli będziemy mocno wierzyli i ufali, jeśli tylko postaramy się odpowiednio, to problem utraty zostanie rozwiązany w ten sposób, że jej nie będzie. To samo ze śmiercią. Problem wprawdzie jest, ale jeśli się mocno w to wierzy, można tej śmierci uniknąć i w jakiś sposób żyć bez końca. Istnieje ktoś dobry, kto ma nad tym władzę i to od nas po prostu odsunie. To krzepiący przekaz.

Przypowieść druga – jak poczuć ulgę

Druga historia jest nieco mniej znana. Zdarzyło się podobno, że do Buddy przyszła zrozpaczona kobieta prosząc o ożywienie jej zmarłego dziecka. Odpowiedział jej, że do takiej magii potrzebne jest ziarnko gorczycy z domu, w którym przez ostatnie trzy lata nikt nie umarł, nie doświadczył straty, żadnego większego cierpienia, ani też w którym nie mieszka nikt spokrewniony z kimś, komu ktoś zmarł w tym okresie. Możliwa jest tylko jedna próba, kobieta powinna więc o to wypytać dokładnie. Jak się nietrudno domyśleć, po kilku dniach bezowocnych poszukiwań stało się jasne, że zadanie jest niewykonalne. Kobieta zrozumiała, że swoje przeżycie dzieli z wszystkimi ludźmi i jak twierdzą ci, co przekazują tę smutną historię, to zrozumienie przyniosło jej ulgę.

Słuchając tej opowieści wiele osób odczuwa złość. Wielki, sławny nauczyciel dał nadzieję zrozpaczonej matce, a w gruncie rzeczy skazał ją na wiele dni bezowocnych poszukiwań pomocy, wysłuchiwanie setek historii o śmierci, które w jej sytuacji nie za wiele ją mogły obchodzić, by wreszcie właściwie zostawić ją z niczym. Być może zakpił z niej sobie? Może właśnie dlatego, że była kobietą? Trudno dziś stwierdzić jak było. A i spytać nie ma kogo, bo w kilka lat po tej historii problem śmierci dotknął i samego mistrza, który zjadłszy nieświeży grzyb zmarł na zawsze i całkiem zwyczajnie. Dalszych losów kobiety nie znamy. Jakkolwiek by jednak ta para nie różniła się kiedyś prestiżem, jest pewne, że teraz są równi.

Zastępowanie – jak nie poczuć straty

Wiedza o nieuchronności własnej śmierci, to chyba najlepiej skrywany i najstaranniej zaprzeczany fragment naszej świadomości. Podobnie jest z myślą o kończeniu się ważnych dla nas rzeczy, odejściach najbliższych i stratach. Częstym sposobem obrony jest tu zaprzeczenie samemu przywiązaniu. Ktoś kto odchodzi, zostaje łatwo zastąpiony kimkolwiek innym. Symbolem czasów obowiązkowej niemal wielokrotnej monogamii jest postać osoby, która gładko i swobodnie przechodzi z jednego związku w drugi, nigdy właściwie nie czując utraty partnera. Żal po odejściu zostaje zasłodzony pojawieniem się nowej osoby i nowym szczęściem, lub złością na kogoś, kto był tak ważny a zawiódł. W tym drugim przypadku zamiast żałoby mamy więc pełną przemocy sprawę sądową.

Jeśli już przy rozwodach jesteśmy, styl załatwiania problemu ze stratą, polegający na zaprzeczeniu przywiązaniu do ważnych osób, proponuje się także najmłodszym. Współczesna rozwodząca się para nie ma z rozwodem problemu. Tylko sądy stwarzają problemy, gdyż są nienowoczesne i postkomunistyczne. Nie tak jak w Anglii, gdzie takie rzeczy załatwia się (elektroniczną?) pocztą. Dzieci nie mają z tym, co się stało, kłopotu. Są dojrzałe i ponad wiek rozwinięte. Doskonale rozumieją sytuację i są zadowolone, że rodzice nie są razem, bo jak byli razem to się kłócili, a teraz jest spokój. Mają więc z rodzicami teraz świetny kontakt, kiedy ci ich odwiedzają, i w ogóle to dzieci teraz czują ulgę, bo wreszcie rodzice są zadowoleni. No i uwielbiają ciocię Basię i wujka Roberta. Naprawdę. Dobrze się uczą, mają kolegów, interesują się komputerem i wszystko jest naprawdę w porządku. Nie ma żałoby, nie ma straty, nie ma sprawy.

Ten dobrze wyćwiczony styl radzenia sobie z zerwaniem więzi bywa realizowany w późniejszym życiu dorosłym, gdzie dochodzić może właśnie do takiego płynnego, bezbolesnego przechodzenia z jednego związku w drugi. Radzenie sobie ze stratą przez zaprzeczenie przywiązaniu symbolizuje też sposób, w jaki traktujemy przedmioty i miejsca. Tworzenie rzeczy z założenia trwałych jest dziś zupełnie niemodne. Kupujemy coś, o czym z góry wiadomo, że nie przetrwa dłużej niż kilka lat. Ubranie, które nosiliśmy w zeszłym roku bezwzględnie należy zamienić na nowe. Miejsce zamieszkania zmieniamy kilkanaście razy w ciągu życia. W pracy nie zostajemy dłużej niż pięć lat. Bo stagnacja. Komputer na którym piszę te słowa jest całkiem nowy. Za pięć lat wcale nie będzie gorszy niż jest teraz, ale go wyrzucę. Kto miałby trzymać lub kupić starego grata w sytuacji, gdy tak łatwo można kupować nowe? Z jakiegoś tajemniczego powodu to jednak nie nowe laptopy, a stare maszyny do pisania awansują po latach na element wystroju kawiarni. Tworzą nastrój. Sugerują nam, że z jakiegoś powodu to właśnie w tym miejscu dzieją się rzeczy, które wciąż trwają mimo mijania czasu. Mówią nam, że przychodzą tu ludzie zdolni się przywiązywać. A większość z nas lubi przebywać w takich miejscach.

Depresja jako część żałoby

Żałoba to nie tyle stan, ile proces. Aby go dobrze zrozumieć, warto przyjrzeć się depresji, która jest jego częścią. To podstawowa reakcja na utratę.

Psychoanalityczna teoria depresji jest dość złożona. Według niej przywiązywanie się do osób, rzeczy, miejsc i idei jest naszą naturalną skłonnością. Kiedy tracimy obiekt przywiązania, nie znika on oczywiście z naszych myśli. Jest w jakimś sensie stale obecny. Różnica polega jednak na tym, że teraz staje się ich nieprzyjemnym, bolesnym elementem. Jednocześnie jednak przywiązanie wciąż trwa. W tym samym czasie chcemy zachować obiekt przywiązania i czujemy złość do niego, bo już nas nie zaspokaja. Próbując go zachować w sobie, w pewien sposób identyfikujemy się z nim. Tak więc złość na niego staje się złością na siebie. Depresja jest więc w pewnym sensie złością, tyle, że skierowaną do wewnątrz. Ten pomysł, choć na pierwszy rzut oka dziwaczny, wydaje się nieźle tłumaczyć istnienie tak zwanego trójkąta depresyjnego, który w depresji można zaobserwować. Jest to specyficzny zestaw trudnych do obalenia schematów myślowych:

ja jestem zły,
świat jest zły,
przyszłość jest zła.

Jeśli którykolwiek z wierzchołków tego trójkąta by zniknął, depresja musiałaby minąć. Kłopot w tym, że osoby w depresji niełatwo z którymkolwiek z tych elementów się rozstają.

I tak się trudno rozstać…

Według psychoanalizy depresyjna reakcja możliwa jest nie tylko wtedy, gdy tracimy osobę lub miejsce. Równie dobrze obiektem przywiązania może być konstrukt myślowy. Na przykład niezbyt nawet jasno uświadamiany zbiór wyobrażeń o tym, że można wieść życie w określony, atrakcyjny sposób. Powiedzmy, być wieczne zbuntowanym młodym członkiem wielkomiejskiej bohemy. Jeśli z jakiegoś nie do końca widocznego dla wszystkich powodu upada pewna idea związana z tym sposobem życia, stracony zostaje zestaw towarzyszących temu skojarzeń i symboli. Być może też jakiś związany z tym specyficzny język i typ estetyki. Upada nam jakiś mit. Wkrótce po tym pojawia się depresja, której przyczyn ani nikt w otoczeniu, ani sam zainteresowany, nie rozumieją do końca. Nic konkretnego się przecież nie stało. Nikt nie umarł, masz nową, dobrą pracę, masz dobry związek, ładny dom, przyjaciół. Skąd ta depresja? Może idź do lekarza, niech ci coś przepisze? Warto wiedzieć, do czego jesteśmy przywiązani, by nie przeoczyć chwil, gdy to tracimy.

Obserwujemy ten proces po rozpadzie nawet nieudanych małżeństw. Dwoje żyjących wspólnie ludzi, nawet gdy się nie zgadzają, tworzy siatkę zachowań, symboli i gestów zrozumiałych i znanych dla obydwu stron. Wiele czynności i zwrotów ma sens tylko w obrębie tej jednej relacji. Z chwilą rozpadu obie strony zostają z całą masą specyficznych interpersonalnych umiejętności, z którymi nie ma co zrobić, bo nikt inny ich nie rozumie. Partner być może był nudny, ale gdy wracaliśmy do domu, zawsze grał telewizor. Teraz jest cisza. Mógł być niezaradny, ale tylko on pamiętał gdzie są położone klucze od piwnicy. Czujemy więc stratę w tysiącach drobnych, zaskakujących szczegółów. Stąd tylko krok do niezrozumiałej dla innych depresji. Przecież chcieliście tego. W czym problem? W wielu przypadkach zdarza się, że nie zdajemy sobie sprawy z tego, jak bardzo jesteśmy od kogoś zależni, dopóki go nie utracimy.

Fazy żałoby

Proces żałoby ma swoje fazy i wymaga czasu niezbędnego, by mógł się dopełnić. Żałoba zaprzeczona, przerwana przez „przemówienie do rozumu”, zasłodzona nową przygodą, zamaskowana złością lub zakazana z powodu „ważniejszych obowiązków” nie mija i nie znika. Bywa, że i kilkadziesiąt lat może przeczekać, by pojawić się kiedy znajdzie wreszcie dobry moment. Wtedy też mamy niczym nie dającą się wytłumaczyć depresję. Tak więc żałobę trzeba po prostu przeżyć od początku do końca. Przepłakać i przeleżeć. Ile? Tyle, ile będzie trzeba. Nie ma oczywiście „wzoru na przeżywanie żałoby”, najczęściej jednak mówi się o czterech fazach.

wstrząs i szok, uczuciowa anestezja, otępienie – bezpośrednio po śmierci,
gwałtowny szloch, protest – minuty, godziny
dezorganizacja – godziny lub dni, miesiące
reorganizacja – od około 6 miesięcy do roku
w okresie tym z różnym nasileniem pojawiać się mogą:
- dolegliwości somatyczne (osłabienie, brak apetytu),
- zaabsorbowanie wyobrażeniami o zmarłym, częste poczucie, że się widzi lub słyszy utraconą osobę,
- poczucie winy, wypowiadanie oskarżeń pod swoim adresem,
- gniewna irytacja, odczuwanie obecności ludzi jako drażniącej,
- pobudzone, chaotyczne działanie.

W przypadku spokojnie, w bezpiecznych warunkach przeżytej i nie przerywanej żałoby całkowita reorganizacja i powrót do równowagi możliwe są po upływie do półtora roku. Jeśli wymienione wyżej objawy utrzymują się dłużej, podejrzewać należy, że występują jakieś trudności w reorganizacji, które wymagają fachowej pomocy.

Pewne elementy w żałobie są stałe.

Z tych lub innych przyczyn, ale w żałobie wszyscy przeżywamy jakiś rodzaj poczucia winy. Pytamy dlaczego właśnie nas to spotkało, dlaczego właśnie ta osoba musiała odejść i czy mogliśmy coś zrobić, by tego uniknąć. Tworzymy alternatywne scenariusze. Gdybym tego dnia wcześniej zadzwonił, gdybym weszła, nie wyszła, nie powiedział tego, gdybyśmy nie wyjechali, gdybym tylko sprawdził, czy tego dnia wzięła te leki, gdybyśmy lepiej zadbali… Innym stałym elementem jest porównywanie się z innymi. Tymi, których to nie dotknęło. Oni mają coś, czego my już nie mamy. Trudności w kontakcie z bliskimi. Tymi którzy zostali. Można powiedzieć, że w różnych rodzajach żałoby – po bliskiej osobie, która zmarła z naturalnych powodów, po rozpadzie związku, po utracie ważnego obiektu przywiązania, po samobójczej śmierci bliskiej osoby, po śmierci dziecka – te elementy występują w różnych proporcjach.

Porady dla będących w żałobie

Iris Bolton, amerykańska pisarka i terapeutka, której nastoletni syn odebrał sobie życie, opisała swoje przeżycia w książce pt. “Mój syn… Mój syn… Poradnik zdrowienia po śmierci, stracie lub samobójstwie” (“My son… My son. A guide to healing after death, loss, or suicide”). Kończy ją następującymi radami:

Potrafisz przeżyć. Możesz w to wątpić, ale pamiętaj, że potrafisz.
Pytaj “dlaczego to się stało?” tak długo, dopóki nie musisz już tego wiedzieć lub wystarczają Ci połowiczne odpowiedzi na to pytanie.
Możesz czuć się całkowicie opanowany przez silne uczucia, ale pamiętaj, że wszystko co czujesz jest całkowicie normalne.
Złość, poczucie winy, poczucie zagubienia, zapominanie rzeczy, o których zawsze się pamiętało to całkowicie normalne reakcje. Nie są to oznaki popadania w szaleństwo, lecz objawy żałoby.
Możesz być zły na tego, kto już nie żyje, na świat, na Boga, na siebie. Nie ma nic złego w wyrażaniu tych emocji.
Prawdopodobnie czujesz się winny, że zrobiłeś coś złego lub coś zaniedbałeś. Jeżeli potrafisz sobie wybaczyć, poczucie winy zmieni się w poczucie żalu.
Myślenie o samobójstwie jest w Twojej sytuacji normalne. Nie znaczy to, że rzeczywiście zrobisz sobie krzywdę.
Nie bądź przerażony wizją lat życia, które są przed Tobą. Żyj dla chwili, żyj dzień za dniem.
Znajdź osobę, która umie i chce Ciebie słuchać. Zadzwoń lub idź do niej, gdy czujesz potrzebę porozmawiania z kimś.
Nie bój się płakać. Łzy leczą.
Daj sobie czas na powrót do normalnego życia.
Pamiętaj, że wybór nie należał do Ciebie. Nikt nie decyduje o życiu kogoś innego.
Nie bój się złych dni, kiedy powracają silne emocje. Jest to normalne.
Odłóż na później podejmowanie ważnych decyzji.
Nie odmawiaj sobie możliwości korzystania z pomocy psychologa.
Pamiętaj, że członkowie Twojej rodziny i przyjaciele, też cierpią.
Miej cierpliwość dla samego siebie i tych, którzy nie mogą zrozumieć co się wydarzyło w Twoim życiu.
Naucz się wyznaczać granice i mówić “nie”.
Unikaj ludzi, którzy mówią co i jak powinieneś czuć.
Nie zapominaj, że istnieją grupy wsparcia, które mogą Ci pomóc. Jeżeli w Twoim mieście ich nie ma, to poproś psychologa czy innego specjalistę o pomoc w ich zorganizowaniu.
Oprzyj się na wierze. Bardzo może Ci ona pomóc.
Doświadczanie objawów fizycznych podczas żałoby (np. bólu głowy, utraty apetytu, bezsenności) jest zupełnie normalne.
Śmiech i uśmiech leczą.
Nie uciekaj przed swoim gniewem, poczuciem winy i innymi emocjami. Zadawaj swoje pytania tak długo, jak długo jest Ci to potrzebne. Rozpoczęcie życia na nowo nie oznacza zapomnienia zmarłego.
Nigdy nie będziesz już taki jak przedtem. Ale możesz żyć dalej i dalej się rozwijać.

tekst: Paweł Droździak dla portalu Republika Kobiet

Powrót do bloga